زنان باید با حجاب به ادارات بروند. این تیتر روزنامه کیهان بود. چند هفته ای از پیروزی انقلاب اسلامی نگذشته بود که بنیانگذار جمهوری اسلامی امام خمینی (ره) دستور حجاب اجباری را صادر کردند. با وجود اینکه مسئله حجاب اجباری در همان روزهای آغازین اجرایش نیز با مخالفتهای اندکی روبرو شد، در هیج مقطع زمانی در طول ۴۰ سال گذشته به اندازه ماه های اخیر در محافل سیاسی-مذهبی مورد بحث و گفتگو و مخالفتهای مدنی قرار نگرفته. سایت مردم و روحانیت نیز از این قائده مستثنی نبود و از نزدیک پیگیر آخرین تغییر و تحولات و بیانات جامعه روحانیت و عکس العمل مردم به این بیانات در ارتباط با قضیه حجاب اجباری بود. از صحبتهای روحانیون گرفته تا اعتراضات دختران جوان در خیابانها و واکنش نهاد های دولتی و قضایی، بحث حجاب در چند ماه گذشته داغتر از همیشه بوده. همین امر باعث شد تا مجلس شورای اسلامی سیاست ها و واکنشهای اجتماعی به مسئله حجاب را بررسی کند.
در همین راستا دو ماه پیش و در تیر ماه دفتر مطالعات فرهنگی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «عوامل مؤثر بر اجرایی شدن سیاست‌های حجاب و راهکارهای پیش‌رو» عوامل تشدیدکننده این وضعیت و روند سیاستگذاری در خصوص حجاب را بررسی کرد. در بخش اول این گزارش دو مولفه «نگرش مردم نسبت به موضوع حجاب» و «رفتار پوششی» آنها بازنگری و بررسی شده است. وضعیت نگرش جامعه به موضوع حجاب در ۵ محور اساسی شامل ارزشمندی حجاب، ضرورت حجاب برای زن مسلمان، حدود حجاب، پیامدهای حجاب و بی‌حجابی، مداخله دولت در موضوع حجاب ارزیابی شده است. این گزارش در خصوص تغییر ارزشمندی حجاب از شرعی به عرفی، عنوان می‌کند که حجاب شرعی برای ۳۵ درصد از افراد جامعه ارزشمند است و تقریباً ۵۵ درصد از زنان حجاب عرفی را ارزشمند دانسته‌اند. درواقع نوعی حس و بی‌رغبتی درخصوص حجاب شرعی در میان بخشی از افراد جامعه ایجاد شده است که موجب میشود آنها بین دو گزینه حجاب عرفی و شرعی، حجاب عرفی را انتخاب کنند. در بخش جمعیت بالای بدحجابان کم‌آسیب (محجبه‌های عرفی) نتایج تحقیقات متعدد نشان می‌دهد، بیش از ۸۵ درصد از جمعیت افراد بدحجاب در گروه بدحجابان کم آسیب قرار دارند که به لحاظ ذهنی خود را محجبه میدانند. این گروه که اصطلاحاً آنها را طیف خاکستری می‌نامند، به لحاظ ذهنی از یک طرف حجاب را برای زن مسلمان واجب دانسته و نسبت به پیامدهای منفی بدحجابی آگاهی دارند، اما ازسوی دیگر نسبت به ارزشمندی حجاب شرعی و همچنین مداخله دولت در کنترل حجاب موضع داشته و مقاومت ذهنی دارند و بخشی از آنها به لحاظ ذهنی استعداد ریزش به سمت بدحجابان هنجارشکن را دارا هستند.
در این میان اگر نگاهی به بیانات روحانیون و مراجع تقلید نیز بیاندازیم شاهد اختلاف نظرها و موارد بحث برانگیزی میشویم که نشان دهنده اهمیت و پیچیدگی موضوع از لحاظ شرعی و قانونی میباشد. این موضوع حتی شامل حال اساتید و صاحب نظران حوزه علمیه نیز میشود. بسیاری از علما و روحانیونی حجاب را بر زن مسلمان واجب میدانند و نداشتن حجاب را گناهی بزرگ قلمداد میکنند. آیت الله مکارم شیرازی از آن دسته از مراجعی هستند که حجاب را لازمه جامعه اسلامی میدانند و میگویند که “حجاب از ضروریات دین است ولی انکار آن برای کسانی که از ضروری بودن آن آگاهی ندارند، موجب ارتداد نمی‌شود.” از آن سو اما روحانیونی نیز هستند که حجاب را اجباری تلقی نمیکنند و میگویند که حجاب باید اختیاری باشد. به عنوان مثال آیت الله سید عباس قائم مقامی که از شاگران آیت الله وحید خراسانی و آیت الله جوادی آملی بوده در مصاحبه ای با سایت تحلیلی-خبری عصر ایران گفته بود که “حجاب از نظر دینی ضروری است ولی اجباری نیست و حتی اگر کسی پیدا شود که روی برخی مبانی خاص اجتهادی، فتوایش چیز دیگری باشد نهایت این است که از استنباط فقهی خود می تواند خبر بدهد ولی نمی تواند هرگز اجباری بودن را بر گردن دین بگذارد. آن وقت اگر توسط دستگاههای قانونگذار جنبه قانونی و الزامی پیدا کرد، کسی آن را نقد کند، قانون را نقد کرده، این دیگر نقد شریعت و نقد دین نیست… تمام واجبات شرعی، ضرورت قطعی دارند و بر یک مسلمان واجب است که با اختیار خودش آنها را انجام دهد ولی اجباری نیست، یعنی کسی نمی تواند به عنوان تکلیف شرعی دیگران را الزام به انجام آنها بکند. بنابراین حجاب هم در عین حال که وجوب شرعی دارد اختیاری است”.
بحث های فوق موید پیچیدگی موضوع حجاب است. همانطور که شهید مطهری بحث «مسئله حجاب» را با تکیه بر اصول کلامی و فقهی مورد بررسی قرار داد جا دارد حوزه با نگاهی نقاد و وقاد وارد مسئله شود و به دور از جار و جنجال های سیاسی و حزبی، موضوع را در شکلی همه فهم مطرح کند. در این میان تکثر آراء که از سنت های حسنه حوزه های شیعه بوده باید تداوم یابد و باید از دیدگاه های فقهی و اجتهادی مختلف و گاه متناقض استقبال شود. نظر سنجی های مردم و روحانیت نیز نشانگر تفاوت آراء و نیاز به رهنمون های فقهی در این زمینه است ولی باید توجه داشت که مسئله حجاب به عنوان یک پدیده پویای اجتماعی، محتاج کوشش های عالمانی است که فرزندان زمان هستند و با درک عمیق از نیازهای جامعه و سنت غنی شیعه راه های جدیدی پیش پای جامعه قرار می دهند.