در سالی که به پایان آن نزدیک میشویم شاهد فراز و نشیب های فراوانی در مورد مسائل مربوط به رسالت های عملی و نظری حوزه علمیه و نیز جایگاه فقه در عرصه عمومی و خصوصی بودیم. در این میان میتوان به بحث ها و انتقادهای افرادی مانند رحیم پور ازغدی و همفکرانش به حوزه علمیه و بحث های مطرح شده در ارتباط با میزان روزآمد بودن دروس حوزه و فکر حاکم در این موسسات عملی و دینی اشاره کرد
.
امسال همچنین شاهد چند سمینار و گردهمایی در مورد مسایل مربوط به فقه و مذهب بودیم. یکی از این گردهمایی ها هفتمین نشست هم‌اندیشی فقه حکومتی با حضور استاد آیت الله محسن اراکی، موسس و رئیس هیات امنای پژوهشگاه فقه نظام در آذر ماه بود. این نشست در ادامه سلسله نشست‌های هم اندیشی فقه حکومتی، با ارائه نظریه فقه نظام توسط آیت الله اراکی و پرسش و پاسخ مقررین و شاگردان سایر اساتید مطرح در این عرصه تشکیل شده بود. قبلا نیز این نشست‌ها به ترتیب با حضور اساتید معظم علی اکبر رشاد، سید صمصام الدین قوامی، احمد مبلغی و سید محمد مهدی میرباقری برگزار شده بود. جا دارد در خصوص مفهوم فقه نظام بحث های گسترده ای صورت گیرد.
بر اساس تعریف سایت ویکی شیعه، فقه دانشی اسلامی برای به‌دست‌آوردن احکام عملی یا تکالیف دینی است. احکام فقهی از طریق استدلال و تحقیق در منابع چهارگانه به دست می‌آید که عبارتند از قرآن، سنت، اجماع و عقل. در این میان رهبر فقید انقلاب، امام خمینی (ره) نیز در تعریف خود از علم فقه، جایگاه آن را در جامعه اسلامی مشخص کرده است.
از دید ایشان «علم فقه» از نظر رسیدن به مقام قرب الهی و در رتبه بندی علوم -به اعتبار غایتی که دنبال می کنند، در رتبه متأخر از «علم به معارف» قرار دارد. مقصود از علم به معارف، آگاهی از جهان آفرینش، مبدأ نظام هستی و اسماء و صفات او، توحید، معاد و احوال قیامت، نبوت عامه و خاصه و امامت است که از آن ها به اصول اعتقادی یاد می شود و عرفان، حکمت و کلام عهده دار آن هستند. اتفاقا از همین تعریف فقه است که ولایت فقیه برگرفته شده است. همانطور که علاقمندان به فقه اسلامی و کارشناسان مکتب شیعه اطلاع دارند، در بحث ولایت فقیه و حکومت اسلامی نیز مسائل گوناگون و بعضا صحبت های بحث برانگیزی مطرح شده است.حاکمیت ولایت فقیه در قالب نظام جمهوری اسلامی در ایران، به بحث درباره ولایت فقیه و نسبت آن با سایر نظام‌های حکومتی دامن زده و انتشار هزاران کتاب و مقاله در اثبات یا نقد ولایت فقیه، این نظریه را به یک گفتمان تبدیل کرده است.
در ارتباط با ولایت فقیه که سرپرستی و حکومت فقیه در جامعه اسلامی را بر عهده دارد، تعریف، شرایط و ویژگی‌های خاصی دارد که فقیهان شیعه آن‌ها را از منابع روایی شیعی استنباط کرده‌اند. موضوع ولایت فقیه به عنون نظریه‌ای شیعی در آثار فقهی بسیاری از فقیهان شیعه آمده است و اختلافی در آن نیست؛ اما درباره کمیت و کیفیت اختیارات فقیه میان آنان اختلافاتی وجود دارد. ملا احمد نراقی در کتاب مستند الشیعه به ولایت فقیه توجه ویژه‌ای کرده است. امام خمینی پیش از بنیانگذاری جمهوری اسلامی، در حوزه علمیه نجف این نظریه را به صورت مفصل به بحث گذاشت و به عنوان یک نظریه حکومتی مطرح ساخت که برخی از مباحث ولایت فقیه ایشان در کتاب ولایت فقیه به چاپ رسیده است. با پیروزی انقلاب اسلامی که منجر به برپایی حکومتی دینی بر اساس باورهای شیعی شد، این نظریه به صورت عملی امکان اجرا پیدا کرد
متاسفانه در سالهای اخیر بحثی که امام خمینی مطرح فرموده بودند چندان پیگیری نشد و فقه بر پایه «علم به معارف» مورد توجه لازم قرار نگرفت. البته در حوزه طلاب جوان به این بحث اقبال دارند ولی شاید از جایگاه اجتماعی و سیاسی لازم برای پیگیری قدرتمند این گفتمان برخوردار نیستند. اساتیدی هستند که در بحث های نظری برای علم به معارف تقدم قایلند ولی در عمل این رویه را دنبال نمی کنند
همانطور که در مقاله جای خالی آیت الله مطهری و آیت الله بهشتی را چه کسانی پر خواهند کرد، اشاره کردیم غنای عملی حوزه یکی از ضروریاتی است که به طور خاص در شرایط کنونی احساس می شود و یکی از موضوعاتی هم که از ماجرای نبودن تکثر نظری در حوزه آسیب دیده همین بحث جایگاه فقه و مفهوم فقه نظام است. شایسته است دستکم در حوزه نظری، تساهل لازم در پیگیری این بحث وجود داشته باشد تا شرایط برای طرح سخنان جدید و نوآوری هایی که شایسته جمهوری اسلامی است فراهم شود.