اجتهاد بالاترین درجه علمی در دانش فقه اسلامی و به معنای توانایی استنباط احکام شرعی از منابع دینی است. بر این اساس مجتهد به فردی اطلاق می شود که با جامعیت علمی خود، احکام شرعی را از منابع اسلامی استخراج می‌کند. از دیدگاه شیعه، اجتهاد از عصر معصومین (ع) تا به امروز در میان اصحاب ایشان رواج داشته است و هرچند دستخوش تحولات فراوانی گردیده و پیشرفت های زیادی داشته، ولی اصل سنت اجتهاد تغییری نکرده است.
به برکت پیروزی انقلاب اسلامی، نظام آموزشی هم در دانشگاه و در حوزه غنای بیشتری یافت و شرایط را برای حضور اقشار مختلف جامعه در نظام آموزشی و پرورشی فراهم کرد. در این میان حوزه های علمیه زنان نیز پس از پیروزی انقلاب ظهور و بروز ویژه ای پیدا کرد. اکنون با آموزش خواهران فرهیخته که به طور بالقوه می توانند به درجه اجتهاد نیز برسند، سوال اینجاست که چه نقش هایی می توان برای آنان در جامعه در نظر گرفت؟ و آیا توجیه عقلی و شرعی برای حضور این دانش آموختگان در نهادهایی همچون مجلس خبرگان وجود دارد یا نه؟
روند توسعه حوزه های علمیه خواهران با تاسیس جامعه الزهرا سلام الله علیها در سال ۱۳۶۳ به دستور حضرت امام(ره) شکل جدیدی به خود گرفت و این روند در سال ۱۳۷۵ و پس از سفر مقام معظم رهبری به قم، بر اساس مصوبه شورای عالی حوزه علمیه قم، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران تاسیس شد. بر اساس برخی گزارش ها، همکنون بیش از ۴۵ هزار نفر از حوزه های خواهران فارغ التحصیل شده اند. به گفته فریبا علاسوند، استاد جامعهالزهرا، همکنون تعداد مجتهدین خانم در حد تجزی کم نیست، اما این خانم‌ها جایی امتحان ندادند که مشخص شود مجتهد هستند. دکتر علاسوند گفته خود دستکم ۶ بانو را می شناسند که اگر امتحان اجتهاد بدهند، قطعاً می‌توانند به عنوان مجتهد شناخته شوند.
در تاریخ معاصر البته شاهد وجود مجتهدین زن بوده ایم که باید به بانو امین و زینت السادات همایونی به عنوان معروفترین و احتمالا عالم ترین آنها یاد کنیم. زینت السادات همایونی از جمله خادمان قرآن کریم بودند که سالیان درازی از عمر خود را بنابر بیان شاگردان، دوستان و آشنایان خود، در راه پی بردن به عمق کلام وحی صرف کرده و از این منظر موفقیت‌های چشمگیری را نصیب خود و جامعه اسلامی ایران کردند. ایشان زیر نظر استادان بزرگی همچون بانو امین، حاج آقا صدر کوپایی وشنی قودجانی تعلیمات اسلامی خود را ادامه دادند و پس از ۵۰ سال تعلیم معارف اسلامی به مقام اجتهاد رسیدند. ایشان موسس اولین حوزه علمیه خواهران نیز بودند.
اکنون با توجه به تعداد قابل توجه فارغ التحصیلان حوزه های خواهران، سوال اینجاست که یا شرایط برای معرفی تعداد بیشتری از مجتهدین خواهر فراهم است؟ آیا توجیه عقلی و شرعی برای حضور خواهران مجتهد در مجلس خبرگان فراهم است؟ باید یادآور شویم که به عنوان مثال منیره گرجی تنها زنی بوده که به عضو مجلس خبرگان رسید و اکنون سالهاست که هیچ یک از خواهران مجتهد در این نهاد حضور نداشته اند.
در میان علمای شیعه عقائد متفاوتی در خصوص اجتهاد بانوان وجود دارد. برای مثال آیت الله صانعی محدودیتی برای اینکه یک زن به مقام اجتهاد برسد نمیبینند. در آن طرف قضیه اما روحانیونی مانند آیت الله محمد یزدی اظهار کرده اند که دلیل ایجاد حوزه علمیه خواهران رساندن آنها به مقام اجتهاد نیست و نیازی به مجتهد زن در اسلام وجود ندارد. این در حالی است که مرجعی همچون آیت الله جوادی آملی حتی از بحث اجتهاد فراتر رفته اند و امکان مرجعیت زنان را نیز منتفی ندانسته اند. ایشان که در گذشته اعتقاد داشتند که یک زن تنها میتواند به مقام اجتهاد برسد، بتازگی فرمودند که یک زن مسلمان مجتهد نیز میتواند مرجع تقلید باشد. آیت الله ناصر مکارم شیرازی نیز در یکی از سخنرانی های خود اظهار داشتند که هرگونه نقشی که یک مرد میتواند در لباس یک مجتهد اجرا کند یک زن هم میتواند اجرا نماید.
در سال ۱۳۸۵ تلاش هایی برای حضور بانوان در مجلس خبرگان صورت گرفت . در آن زمان مریم بهروزی از فعالان جریان اصول‌گرا و دبیرکل جامعه زینب(س) گفته بود برخی از تشکل‌های زنان اصول‌گرا از جمله جامعه زینب، شش نفر از زنان مجتهده – که سه نفر آن ها عضو جامعه زینب و سه نفر دیگر در حوزه علمیه حضور دارند – را برای حضور در انتخابات خبرگان و معرفی به جامعه روحانیت و جامعه مدرسین شناسایی کرده بودند و امیدوار بودند که حداقل نام دو نفر آنها در فهرست نهایی این دو تشکل قرار گیرد. در سال ۱۳۹۴ هم ده زن از جمله سمیه طهماسبی و عصمت سوادی برای رقابت در انتخابات مجلس خبرگان اعلان آمادگی کردند تمامی این خواهران با سد آزمون پذیرش یا رد صلاحیت روبرو شدند.
جا دارد جامعه روحانیون و ناظران مسائل روحانیت و حوزه بحث های عقلی و نقلی در خصوص مرجعیت زنان را با جدیت بیشتری پیگیری کنند. ما اواخر سال جاری با انتخابات میان دوره ای مجلس خبرگان روبر هستیم و احتمالا بار دیگر مسئله شرکت بانوان در انتخابات خبرگان مطرح خواهد شد. با بهره گیری از سنت عنی شیعه و نیز تجربیاتی که طی چهار دهه گذشته در خصوص جامعه و حکومت به دست آوردیم، قطعا می توانیم با دریایت وعمق بیشتری به سوالات دراین حوزه پاسخ دهیم.
در همین مورد بخوانید:
مجتهده زن؟ مگر اجازه ورود به مدیریت حوزه و یا پست های سیاسی به زنان داده میشود که شما از حضوران زنان مجتهده در مجلس خبرگان صحبت مبکنبد؟ ۴۰ سال است که زنان را در قهقرای محرومیت قرار داده اید.